ONER jurnali

Mirzə Ələkbər Sabirin anadan olmasinin 140 illiyi

Artıq bir əsrə yaxındır ki, Azərbaycan xalqının böyük şairi Mirzə Ələkbər Sabirin (1862—1911) həyatı ıə yaradıcılığı geniş ictimaiyyətin və tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir. Bu müddət ərzində, misilsiz istedad sahibi olan sənətkarın həyat və fəaliyyətinin, yaradıcılıq irsinin öyrənilməsi və böyük oxucu kütləsinə çatdırılması sahəsində olduqca geniş miqyasılı və sanballı işlər görülmüşdür. Bura birinci növbədə Mirzə Ələkbər Sabirin əsərlərinin şairin məsləkdaşı və yaxın dostu Abbas Səhhət tərəfindən hələ 1912-ci ildə əsası qoyulmuş nəşriyyat işi daxildir. Şairin "Hop-hop" təxəllüsü ilə əlaqədar "Hophopnamə" adı altında əsərlərinin dəfələrlə çap olunması xalqımızın və dövlətimizin ona çox böyük maraq və diqqətinin, rəğbət və məhəbbətinin ifadəsidir. Bundan başqa, Mirzə Ələkbər Sabirin müasirləri tərəfindən təməl daşları qoyulmuş və sonrakı dövrdə bir çox tədqiqatçılar tərəfindən tədqiq və təhlil dairəsi olduqca genişlənmiş olan sabirşünaslıq əmələ gəlmişdir.

Bu cəhətdən qeyd etmək lazımdır ki, Mirzə Ələkbər Sabirin 100 illik yubileyi dövründə meydana çıxan əsərlər bolluğu xüsusilə diqqətə layiqdir.

Görkəmli heykəltəraş C.M.Qaryağdının yaratdığı, Bakının "İstiqlal" küçəsində tarixi qala divarlarına bitişik bağda Mirzə Ələkbər Sabirin şərəfinə qoyulmuş abidə isə xalqımızın öz yüksək ləyaqətli övladına verdiyi böyük qiymətin nümunəsidir. Əlində kitab, qaya parçası üzərində oturmuş halda təsvir olunmuş bu obrazda Mirzə Ələkbər Sabirin çox səbirli və həqiqətən möhkəm iradəli təbiəti diqqəti cəlb edir.

Əlbəttə, bu görülən işlər heç də o demək deyildir ki, guya şairin həyat və yaradıcılıq yolu tam öyrənilmişdir və Sabir yaradıcılığında tədqiq edilməli, öyrənilməli daha heç bir sahə qalmamışdır. Əksinə, onun həyat yoluna və zəngin ədəbi irsinə diqqət yetirdikcə, tədqiqat və axtarışlar genişləndikcə hələ də öyrənilməmiş yeni-yeni məsələlər üzə çıxır. Mirzə Ələkbər Sabirin çoxcəhətli ədəbi-ictimai fəaliyyətində bir sıra elə problemlər də vardır ki, həmin məsələlərə indiyə qədər ya heç toxunulmamış, ya da onlardan ötəri, ümumi şəkildə və qismən bəhs olunmuşdur.

Zənnimizcə belə məsələlərdən biri böyük şairin xalqımızın, bütövlükdə türk dövlətçiliyi tarixinə münasibətidir. Bu baxımdan xalqımızın minillikləri əhatə edən böyük tarixi ərzində baş verən hadisələrin təhlili, onların baş verdiyi tarixi şəraitin şairin əsərlərində tədqiq olunması, həmin məsələlərə təkcə şair kimi deyil, həm də türk dövlətçiliyi tarixinə yaxşı bələd olan bir tədqiqatçı kimi yanaşması Mirzə Ələkbər Sabiri gözümüzdə bir daha ucaldır. Maraqlıdır ki, bu ucalığı ilk dəfə görənlərdən biri olan görkəmli yazıçı və dövlət xadimi Tağı Şahbazi Simurğ hələ 1916-cı ildə "Hophopu yad et" məqaləsində yazmışdır:

"Sabir bir şair idimi?

Sabir gözəl bir müsəvvir1 rəssam, Sabir bir təbi-layəmut2, Sabir — yaxşı bir insan, Sabir xalqımızın mərəzini3 bilmiş bir təbibi-haziq4, Sabir doğru söyləyən ədib idi... Sabiri unutmamalı, Sabirin ruhunu xeyir sözlərlə yad etməliyik!.. Çünki Sabirlərini unudan bir xalq səbir və təhəmmül5 olunmayacaq bəlalara düçar ola bilər"6 .

M.Ə.Sabirin əsərlərində təkcə Azərbaycan xalqının deyil, dünyanın bir çox başqa xalqlarının həyatına aid, məişət məsələlərindən tutmuş onların xarakterinin tarixən formalaşmasına qədər böyük inkişaf yolu keçməsi prosesini əhatə edən hadisələrə toxunulur. Tarixi proseslər, dünyanın müxtəlif guşələrində baş verən ictimai-siyasi hadisələr ardıcıllıqla, onların səbəb və nəticə əlaqələri dəqiq göstərilməklə təhlil olunur.

Böyük ədib Cəlil Məmmədquluzadənin "Molla Nəsrəddin" jurnalının fəaliyyətə başlaması ilə eyni vaxta düşən bu mühüm ictimai-siyasi hadisələr M.Ə.Sabirin coşğun yaradıcılığı üçün ilham mənbəyi olmuşdur.

Fikrimizə M.Ə.Sabir yaradıcılığından səciyyəvi nümunələr göstərməklə aydınlıq gətirməyə çalışaq. 1907-ci ildə Azərbaycanın görkəmli ictimai xadimlərindən biri Əlibəy Hüseynzadənin (1864-1941) nəşr etdirdiyi "Füyüzat" jurnalının 7 avqust tarixli 24-cü nömrəsində XİX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Bakıda ədəbi məclislərin təşkilatçılarından biri olmuş şair Əbdülxalıq Cənnətinin (1854-1931) "Fəxriyyə" adlı şeri çıxmışdı. Şerin birinci bəndi belədir:

"hərçənd düçari-mihəni-əhli-cəfayız,

Hərçənd bu əyyamdə pabəndi-bəlayız,

Ey xar görən bizləri, bizlər nücəbayız,

Meydani-həmiyyətdə ələmdari-vəfayız.

Turanlılarız, sahibi-şənü şərəfiz biz!

Əslafimizin naibi xeyrülxələfiz biz!" 7

Göründüyü kimi, müəllif öz şerində "bu əyyamda çətinliyə, dərdə düşmüş, bəlaya düçar olmuş bizləri", yəni, xalqı, əhalini nücəba hesab edir, birlik meydanında vəfalı bayraqdar sayır, şan-şöhrət sahibi turanlılar (burada geniş mənada türk xalqları, məhdud mənada isə azərbaycanlılar), sələflərinin xeyrülxələf naibləri kimi təqdim edir. Təbii ki, bu məsələ mənsub olduğu türk-azəri xalqını əsarətdə, Türkiyəni isə getdikcə daha çox imperialist dövlətlərdən asılı vəziyyətdə görən Sabiri də dərindən düşündürürdü. Xalqda milli mənlik şüurun formalaşdırmağın ardıcıl tərəfdarı olan şair keçmişi ilə öyünməyi xoşlayan, əsarətdən qurtarmaq yolunu görməyən belə qələm sahiblərimni cavabsız qoya bilməzdi. Buna görə M.Ə.Sabir də "Molla Nəsrəddin" jurnalının 26 avqust 1907-ci il tarixli 32-ci nömrəsində çap etdirdiyi öz "Fəxriyyə" şerini yazır. Ə.Cənnətinin mədhiyyəsini çox kəskin surətdə tənqid edən M.Ə.Sabir xalqın nankor övladlarının, onun taleyinə biganə olanların, müxtəlif dövrlərdə məmnuniyyətlə istibdadın qulluğunda duranların, tüfeyli həyat keçirənlərin, fitnəkarların və s. xarakterində mövcud olan xoşagəlməz halları, pis cəhətləri, pis vərdişləri bir-bir sayır, onların nəsildən-nəsilə keçdiyini, körpəlikdən başlayaraq ömür boyu necə davam etdiyini göstərir və əsaslandırır:

"Zülmətsevər insanlarız üç-beş yaşımızdan,

Fitnə göyərir torpağımızdan-daşımızdan,

Tarac edərək bac alırız qardaşımızdan,

Çıxmaz, çıxa bilməz də bu adət başımızdan...

Əslafımıza çünki həqiqi xələfiz biz!

Öz qövmümüzün başına əngəlkələfiz biz!"8

Buradan başlayaraq M.Ə.Sabir tarixi faktları göstərməklə, onları türk xalqlarının tarixinin təqribən min illik dövrünə aid olan konkret hadisələr əsasında təhlil edir. "Fəxriyyə" şerinin sonrakı bəndində oxuyuruq:

Ol gün ki, Məlikşah Büzürk eylədi rihlət9,

Etdik iki namərd vəzirə təbəiyyət10,

Qırdıq o qədər bir-birimizdən ki, nəhayət,

Düşmən qatıb əl təxtimızı eylədi qarət

Öz həqqimizi gözləməyə bitərəfiz biz!

Turanlılarız, adiyi-şüğli-sələfiz biz"11

Xİ əsrin sonu — Xİİ əsrin əvvəllərində baş vermiş bu hadisələr Azərbaycan tarixinin çox mühüm bir dövrü ilə əlaqədardır. Məlum olduğu kimi, hələ Vİİ əsrdə islam etiqadını ölkəmizə gətirmiş olan Ərəb xilafətinin İX əsrin 20-30-cu illərində qüdrətli Babək hərakatının təsiri altında zəifləməsi nəticəsində başlanmış feodal dağınıqlığı prosesi Azərbaycanda da bir sıra kiçik feodal dövdətlərinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdu. Ölkəmizin ərazisində Şirvanşahlar dövləti, Şəddadilər, Sacilər, Salarilər və Rəvvadilər sülalələrinin hökmranlıq etdiyi ayrı-ayrı dövlətlər yaranmışdı. Tarixləri qarşılıqlı müharibələr şəraitində keçən bu dövlətlərin ən uzunömürlüsü Şirvanşahlar dövləti olmuşdur. Digərləri isə bir-birilə düşmənçilik muharibələri nəticəsində nisbətən qısa müddətdə tarix səhnəsindən çıxmış, sonuncu, Rəvvadilər dövləti isə Xİ əsrin 70-ci illərində həmin dövrdə Yaxın və Orta Şərqdə formalaşmış olan Səlcuq türk dövlətinin hökmdarı Alp Arslanın (1063-1072) Azərbaycana hücumu zamanı süqut etmişdi. M.Ə.Sabirin "Fəxriyyə" şerində adı çəkilən Məlikşah Büzürk həmin Səlcuq dövlətinin çox qüdrətli hökmdarı idi. Əsasını sultan Toğrul bəyin (1038-1063) qoymuş olduğu və onun varisi (qardaşı), bu dövləti daha da möhkəmləndirib genişləndirmiş sultan Alp Arslanın oğlu Məlikşah Büzürkün (1072-1092) zamanında Azərbaycan ərazisi tamamilə böyük Səlcuq səltənətinin tərkibinə daxil edilmişdi. Məlikşahın özünün bacarıqlı dövlət xadimi kimi yüksək keyfiyyətləri və vaxtilə atası Alp Arslana vəzirlik etmiş, sonra da Məlikşahın atabəyi (tərbiyəçisi)və vəziri olmuş Nizam əl-Mülkün qabiliyyəti sayəsində Səlcuq sultanlığı o dövrün həm siyasi, həm də iqtisadi cəhətdən çox güclü bir dövlətinə çevrilmişdi.

Lakin iş elə gətirdi ki, Məlikşah Büzürk və onun müdrik vəziri, hər ikisi demək olar ki, eyni vaxtda, 1092-ci ildə (Məlikşah Büzürk zəhərlənərək, Nizam əl-Mülk isə sui-qəsd nəticəsində) dünyadan köçdülər və xalq M.Ə.Sabirin dediyi kimi, "iki namərd vəzirə təbəiyyət" etməyə məcbur oldu.

Kim idi bu iki namərd vəzir?

Bu sualın cavabını tapmaq üçün 900-1000 il əvvəlki tariximizə ötəri bir "səyahət" etmək lazım gəlir. Məsələ belədir ki, Məlikşah Büzürkün ölümündən sonra onun oğulları sultan Mahmud (1092-1094), Börküyarıq (Rüknəddin Əbdülmüzəffər) (1094-1104), sultan Məhəmməd (1105-1118) və sultan Səncər (1118-1157)arasında hakimiyyət uğrunda gedən müharibə bir neçə ildən sonra böyük Səlcuq dövlətinin parçalanmasına gətirib çıxartdı. Əsasən sultan Məhəmməd və Börküyarıq arasında gedən mübarizə 1104-cü ildə onların müqavilə bağlaması ilə başa çatdı. Məhəmməd böyük sultan kimi Suriya, İraq, Zaqafqaziya və s., Börküyarıq isə İranı idarə etdi. Sultan Məhəmməd sonralar Səlcuq dövlətinin böyük ərazisi üzərində hökmranlığı bərpa etsə də, sonuncu böyük sultan Səncər zamanı dövlətin ərazi bütövlüyü yenidən pozuldu. Tarixi ədəbiyyatda, bu hadisələrin gedişində iştirak etmiş olan həmin "namərd vəzirlər" haqqında ətraflı məlumata rast gəlmədik. Yalnız akademik Z.Bünyadovun "Azərbaycan Atabəylər Dövləti" kitabında aşağıdakı məlumat vardır: "Hekayə salnamə tipli mənbələrdən başqa Azərbaycanının Xİ-Xİİ əsr tarixçiləri üçün səlcuq sultanları (İraq Səlcuq sultanları) Mahmudun (1118-1131) və Məsudun (1133-1152) və xəlifə Müstərşidbillahın (1118-1135) vəziri olmuş Ənuşirvan ibn Xalid ibn Mühəmməd əl-Kaşaninin (1138-ci ildə ölmüşdür) xatirələri maraqlıdır. Bu əsər fars dilində yazılmış və müəllif tərəfindən "Fütur zaman əs-südur və südur zaman əl-fütur" ("Vəzirlər zamanının tənəzzülü və tənəzzül zamanının vəzirləri") adlandırılmışdır. O, sultan Məlikşahın hökmranlığından (1072-1092) sultan İİ Toğrulun ölümünə qədərki (1134-cü il) dövrü əhatə edirdi və orijinalda bizə qədər gəlib çatmamışdır"12.

Bəs onda M.Ə.Sabir göstərilən dövrün hadisələri haqqında məlumatları hansı mənbədən almışdır və həmin iki namərd vəzir "görəsən kimlərin vəziri" olmuşlar.

Akademik Z.Bünyadov mənbələr haqqında danışarkən daha sonra o dövrün tarixçilərindən İmam-əd-Din əl-İsfəhani, Qəvaməddin əl-Münşi, Zahir əd-din Nişapuri, Mühəmməd ibn əl-Rəvəndi, Sədrəddin əl-Hüseyni kimi müəlliflərin əsərlərini, Mühəmməd ibn əl-Əsirin çoxcildlik "əl-Kamil fit-tarix" ("Mükəmməl tarix") kitabını və bir çox başqa mənbələri qeyd edir. Görkəmli şərqşünas Z.Bünyadovun kitabında həmin mənbələr əsasında İraq səlcuq sultanı "Mahmudun (1118-1131) vəziri Şəms əl-Mülk Osmanın xəzinəyə gələn gəliri mənimsədiyinə görə hökmdarın əmri ilə edam olunması"(1123) haqqında məlumat verilir. Bir qədər sonra həmin dövlətin digər hökmdarı sultan Məsudun (1133-1152) sonrakı vəziri, həm də sonrakı sultanlar Məlikşahın (1152-1153) və Məhəmmədin (1153-1159) vəziri olmuş Xasbək ibn Palantərin xəyanət yolu tutub bir hökmdarı başqa bir hökmdara qarşı qaldıraraq fitnəkarlıqlar törətməsindən söhbət açılır və göstərilir ki, bu qohum-qardaş hökmdarların qüvvələrinin 1147-ci ildə Həmədan yaxınlığında vuruşması "əcəmlər arasında o vaxta qədər baş vermiş döyüşlərdən ən böyüyü oldu ki, bu döyüşdə ordular bir-birini qırıb-çatdılar"2. Çox güman etmək olar ki, M.Ə.Sabir akademik Z.Bünyadovun qeyd etdiyi bu əsərlərlə tanış imiş və Məlikşah Büzürkün ölümündən sonra baş verən hadisələrə öz münasibətini bildirmişdir. M.Ə.Sabirin tərcümeyi-halından bilirik ki, 1885-ci ildə, 23 yaşında olarkən səyahətə çıxmış şair bir neçə il ərzində Xorasan, Səbzəvar, Nişapur, Səmərqənd, Buxara və b. yerləri gəzmiş, sonra Kərbala ziyarəti zamanı Şərqin bir sıra digər yerlərində, o cümlədən Aşqabadda olmuş, Şərq dünyasının böyük şair və alimlərinin əsərləri ilə tanışlıq ona türk dövlətçiliyi tarixinə dair çox böyük bir dövr haqqında geniş məlumat əldə etməyə imkan vermişdir.

Ərəb və fars dillərini yaxşı bilməsi və qiymətli mənbələrlə tanış olması sayəsində tarixi hadisələrin gedişini çox düzgün işıqlandıran şair əldə etdiyi faktları əsl tədqiqatçı kimi təhlil edərək dərin təəssüf hissi ilə göstərir ki, Məlikşah Büzürkün vəfatından sonra "qırdıq o qədər bir-birimizdən ki, nəhayət, düşmən qatıb əl taxtımızı eylədi qarət". Bəli, "öz haqqımızı gözləməyə bitərəf" olduğumuzdan bir-birimizlə düşmənçiliyə başımız elə qarışdı ki, düşmən taxtımıza əl qatıb onu qarət etməyə fürsət tapdı. Şəxsiyyətləri hələ araşdırmalar aparıb aydınlaşdırılmalı olan "namərd vəzirlərin" fitnəkarlığı üzündən bir-birinə düşmən olan qardaşların arasında gedən mübarizə o vaxt Qərbi Avropada yenicə təşkil olunan Şərqə doğru səlib yürüşləri üçün əlverişli fürsət yaratdı, təzəcə formalaşmağa başlayan Səlcuq dövlətinin daha da möhkəmləndirilməsi qayğısına qalmaqdansa, qardaşların ataları dünyadan gedəndən sonra öz dövlətlərini əl-ələ verib daha da qüvvətləndirməyə çalışmaq əvəzinə törətdikləri daxili münaqişələr nəticəsində qısa müddət ərzində oğuz-səlcuq səltənəti parçalanıb dağıldı.

"Fəxriyyə" şerində türk dünyası tarixində mühüm rolu və təsiri olmuş bir çox başqa dövlətlərin də adları çəkilir, vaxtilə onların da (Xarəzmşahlığı, Qızıl Orda, Teymurilər, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər, Osmanlı və s.) daxili və xarici münaqişələr üzündən süqut etməsi nəzərə çatdırılır.

M.Ə.Sabirin xalqlarımızın tarixinin tədqiqinə və tarixinə həsr olunmuş bir sıra başqa əsərləri də vardır, lakin "Fəxriyyə" şeri bunların içərisində şah əsəri sayıla bilər. Tarixin min ildən ibarət olan böyük bir dövrünü on bir bəndlik şerdə belə məharətlə vermək hər şairə mümkün olan iş deyil. Buna yalnız M.Ə.Sabir zəkası, məlumatı və dünyagörüşü, M.Ə.Sabir qələmi, hünəri və cəsarəti, bütün varlığını xalqa həsr etmək amalı və təssübkeşliyi qadir ola bilərdi. Millətsevər şair tariximizdə yol verilmiş böyük səhvləri görüb tənqid etməklə yanaşı gələcəyimizi belə səhvlərdən uzaqlaşdırmağa çalışırdı. O, böyük uzaqgörənliklə xalqı sayıq olmağa, yeni "namərd vəzirlərin" fitnəkarlıqlarından qorunmağa çağırırdı, o, sanki gələcək ixtiyar sahiblərinin sayıqsızlığı üzündən "sapı özümüzdən olan və özümüzdən olmayan baltaların" — namərd vəzirlərin (mikoyanların, markaryanların, qriqoryanların, atakişiyevlərin və s.) törədəcəkləri qırğınları əvvəlcədən görürdü. Şairin vəfatından bir neçə il sonra ölkəmizdə və bütün türk-müsəlman dünyasında ilk dəfə yaradılmış ilk müstəqil dövlətimizi — 1918-1920-ci illərdə fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Cümhuriyyətini məhz fitnəkarlıqlar üzündən qoruyub saxlamaq mümkün olmadı.

Milləti daim həmrəy görmək arzusu ilə yaşayan şairin bu məramı arzu olaraq qalmaqlda idi. Yalnız uzun illər keçdikdən sonra, həyatını Azərbaycan xalqına həsr etmiş olan və yeni, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurulmasına və möhkəmləndirilməsinə, onun gələcək inkişafına həsr etməkdə davam edən, adı dünyanın ən görkəmli dövlət xadimləri ilə yanaşı çəkilən, müasir dövrun tanınmış siyasətçisi və xalqımızın milli lideri, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkəmizdə gedən quruculuq işləri sayəsində həmin arzunun həyata keçməsi üçün şərait yaranmışdır. Artıq öz müstəqil dövlətini qurmuş və məhz Heydər Əliyevin rəhbərliyi sayəsində dünya dövlətləri arasında öz layiqli yerini tutmuş dövlətin başçısı kimi, hörmətli Prezidentimiz millətin lideri və ağsaqqalı kimi bütün dünya azərbaycanlılarını ölkəmizin, xalqımızın, millətimizin daha da tərəqqisi uğrunda həmrəy olmağa çağırır. 2001-ci il noyabrın 9-10-da Bakıda keçirilmiş dünya azərbaycanlılarının İ qurultayında söylədiyi nitqində Heydər Əliyev bir sərkərdə kimi, azərbaycanlılıq ideyasını bayraq timsalında yüksəyə qaldıraraq xalqı düşmən təcavüzündən xilas olmaq uğrunda, artıq 10 illiyini bayram etdiyimiz müstəqil dövlətimizin daha da möhkəmləndirilməsi və vətənimizin tərəqqisi uğrunda mübarizəyə səfərbər edir. Bu çağırışda xalqımızın xoşbəxt gələcəyinə dərin inam vardır. Müstəqil dövlətimizin xoşbəxt və firavan gələcəyinin təminatı isə müasir "Azərbaycanın böyük təbii sərvətləri, əlverişli coğrafi-strateji mövqeyi, güclü iqtisadi, intellektual potensialı və azərbaycanlıların yüksək mədəni səviyyəsi" 13 ilə bağlıdır.

Yüz il bundan qabaq isə bu səviyyə yox idi. Yüz il bundan qabaq əsarət və ətalət yükü o qədər ağır idi ki, M.Ə.Sabirin dediyi kimi "bizi əsr dindirirdi, biz isə dinməyirdik", əcnəbi seyrə balonlarda çıxırdı, biz isə hələ avtomobil minməyirdik", xalqı "tək-tək oyanan" yuxudan oyanmağa çağırsa da, çoxları "millətin düşmənlərə möhtac olmasını", "yatanların hələ də yatmasını" istəyir, "tək-tək ayılanların" qorxusundan hələ bir "haqqı dada" çağırırdı.

Xalqı bu ağır vəziyyətdən qurtarmaq üçün həqiqətən, Cəlil Məmmədquluzadənin dediyi kimi, "M.Ə.Sabirin özünü "Molla Nəsrəddin meydanına ataraq nərilti və gurultu" qoparması lazım idi.

M.Ə.Sabirin həyatda görmək istədiyi həmrəylik nümunəsini xalqımız hal-hazırda göstərir. Ermənilərin indiki zorakılığına məruz qalmış, özlərinin ata-baba yurdlarından didərgin düşmüş olan 1 milyon nəfər azərbaycanlı vətəndaşları ölkəmizin müxtəlif yerlərində dövlətimizin himayəsində, xalqımızın qardaşlıq qayğısı şəraitində yaşayır və müdrik Prezidentimiz H.Əliyevin ardıcıl və uzaqgörən daxili və xarici siyasətinə dərin inamla yanaşaraq, torpaqlarımızın düşmən tapdağından azad edilməsi naminə çalışaraq bu yolda böyük iradə və əzmkarlıq nümayiş etdirir. Bu iradə və əzmkarlıq xalqımıza öz haqq işi uğrunda mübarizədə qalib gəlməyə kömək edəcək. Bu qələbə isə böyük şairimiz M.Ə.Sabirin vəfatından 90 il keçdiyi və anadan olmasının 140 ilinin tamam olduğu bir dövrdə, xalqını ədavətdən, təfriqədən və ixtilafdan uzaq görmək istəyən, ona səfalı həyat arzu edən bu mütəfəkkirin ruhunun şad olması demək olar. Onun məramı belə bir səfalı həyat idi və bu məram indi də dünyada durur, uğrunda mübarizə gedir.

1. təsvirçi

2. ölməz istedad

3.dərdini

4. mahir həkim

5. dözülməz

6. A.Zamanov. Müasirləri Sabir haqqında. Bakı, 1962. səh.: 64-66.

7. M.Ə.Sabir. “Hophopnamə”. Bakı, 1992. səh.: 416

8. M.Ə.Sabir. “Hophopnamə”. Bakı, 1992. səh.: 91

9. vəfat

10. itaət

11. Yenə orada, səh. 91.

12. Z.Bünyadov. “Azərbaycan Atabəylər Dövləti” (rus dilində), Bakı, 1978, səh. 9.

13. Z.Bünyadov. “Azərbaycan Atabəylər Dövləti” (rus dilində), Bakı, 1978, səh. 9.